طراحی منظر

محوطه سازی یکی از رشته‌های هنرهای تجسمی‌محسوب می‌شود و داشتن آگاهی و نبوغ در کنار خلاقیت در طراحی از مهمترین مولفه‌ها در این رشته بوده که در علوم دانشگاهی از آن با عنوان طراحی منظر نام برده می‌شود.

هنگام طراحی منظر رعایت اصولی چون ایجاد هماهنگی میان علم و هنر، طراحی محیط و ساماندهی نکات برنامه ریزی شده، تحلیل، مدیریت و نظارت بر محیط­های طبیعی که توسط انسان ساخته شده است از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. با توجه به اینکه طراحی و اجرای فضای سبز و معماری منظر تخصصی حرفه ای در معماری است، برای پیشبرد کار همکاری با حرفه‌هایی چون معماری، برنامه ریزی شهری و مهندسی عمران دارای اهمیت بسیاری در حفظ و حمایت از محیط زیست و طبیعت سبز شهری و همچنین رفاه و آسایش انسان می‌باشد.

امروزه بدلیل بی­ توجهی به محیط زیست و فضاهای سبز و اهمیت ندادن به توان و پتانسیل‌ها و محدودیت­های بوجود آمده که ثمره بی توجهی انسان به طبیعت می‌باشد شاهد افت و پایین آمدن کیفیت فضا‌های سبز در همه جای این کره خاکی هستیم.

به همین دلیل است که در کشورهای صنعتی و پیشرفته و کشورهای در حال پیشرفت با برنامه ریزی دقیق و مدون و با فرهنگ سازی در زمینه حفظ و نگهداری منابع طبیعی و بکارگیری نیروهای آموزش دیده و علاقه مند در کنار مدیریت کارامد (آشنا به مدیریت جلوه‌های بصری و فرایند‌های اکولوژیکی) همگی سعی بر حفظ منابع طبیعی و ارتقاء فضاهای سبز هم در بعد کمی‌و هم در بعد کیفی آن را دارند تا هم خود و هم نسل‌های بعد نیز بتوانند از این مواهب بهره مند گردند.

از مهمترین اهداف معماری منظر تقویت ارتباط انسان با طبیعت و محیط پیرامون خویش با بهره گیری از هنر و دانش تنظیم شرایط موجود و زمینه سازی برای درک بهتر زیبایی و ایجاد آسایش در فضاهای سبز ساخته شده توسط انسان با استفاده از علوم پایه مهندسی مانند زمین شناسی، گیاه شناسی و باغبانی، اکولوژی و آب و غیره می‌باشد.

برای نیل به این هدف توجه به جنبه‌های گوناگون در مقیاس‌های متفاوتی از جمله آمایش سرزمین تا پرداختن به فضاهای اندک، محیطی پایدار، آشنایی با فرایندها و توجه به زیبایی‌های بوم شناسی، آماده سازی زمین و در نظر گرفتن جذابیت‌های محیط طبیعی و عناصر مهمی‌مثل آب و گیاهان و دیگر المانها در طراحی منظر دارای اهمیت می‌باشد.

لازم به ذکر است حضور مدیریتی متخصص در این رشته از معماری سهم بسیار مهمی‌در مدیریت نگهداری و بهره برداری، حفظ و برقراری تعادل میان مجموعه عوامل و عناصر طبیعی حاضر با دیگر المانهای موجود در محوطه سبز و منظر را داراست.

با این اوصاف معماری منظر علاوه بر احترام به سنتهای گذشته و استفاده از تجربه‌های تمدن‌های پیشین در اجرا و پرداختن به معماری منظر، از تجربه‌ها و دانش نوین نیز در زمینه‌هایی چون برنامه ریزی، طراحی، فناوری و مهندسی آب و خاک، تاسیسات زیر ساختی، اکولوژی، مواد و منابع و مصالح در راستای بالابردن سطح کیفی محیط زندگی انسان و همچنین صیانت از منابع طبیعی موجود و ارتقاع سطح فرهنگی بهره مند می­شود.

نتیجه اینکه معماری منظر و فضاهای سبز شهری (بخش‌های طبیعی و عرصه‌های مصنوعی) قسمتی از فضاهای باز شهری است که با وجود گل‌ها و گیاهان، درختان و درختچه‌ها، نقاط سبز چمن کاری شده با نظارت انسان و در حوزه مدیریتی و احترام به قواعد و ضوابط در کنار قوانین وضع شده برای مراکز جمعیتی شهری و بالا بردن سطح کیفی و کمی‌شرایط زیستی و رفاهی شهروندان طراحی، حفظ و نگهداری می‌شود.

انواع معماری منظر و فضاهای سبز شهری

طراحی منظر دارای سبک‌های متنوعی می‌باشد و در کشورها و مناطق مختلف می­توان این سبک‌ها را مشاهده کرد. بطور مثال در اروپا سبک قدیمی‌باروک از معروفترین سبک‌های معماری منظر می‌باشد. باغهای ایرانی و باغ‌های ژاپنی نیز از قرن­ها پیش در معماری منظر و ساخت باغ و فضاهای سبز خود هر کدام سبکی منحصر به فرد می‌باشند که الهام بخش بسیاری از کشور‌های دیگر در جهان است. با بررسی طراحی باغ‌های ماندگاری مانند باغ‌های ایرانی می­توان اوج خلاقیت و هنرمندی را در ذات هنرمند آن بخوبی مشاهده کرد.

از خصوصیات بارز و ارزشمند معماری منظر سبک ایرانی می‌توان به نقشه‌های متقارن، چشم انداز، محوربندی، استفاده از المانهایی چون آب و صوت و کلاه فرنگی یا کوشک که همگی بیانگر هویت اصیل و ماندگار ایرانی است اشاره کرد. بلوار چمران شیراز و پارک جمشیدیه تهران از جمله نمونه‌های بی نظیر معماری منظر می­باشد که نمایانگر ذوق و استعداد بالای هنرمند طراح آن است. از دیگر آثار ماندگار طراحی منظر باغ فین، باغ شازده ماهان، تاج محل می‌باشند.

فضاهای سبز معمولاً به دو صورت گسترده و خطی تقسیم می‌شوند. فضاهای سبز گسترده که به آنها پهنه-­ای نیز گفته می‌شود فضاهایی را شامل می‌شوند که در نقشه‌های شهری به رنگ سبز و بصورت تیکه ای  دیده می‌شوند و فضاهای سبز خطی به فضاهایی گفته می‌شود که متناسب با هویت ظرفیت جا‌به‌جا شدگی شهر‌ها و گذرگاه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرند. به طوری که ممکن است در نقشه‌های شهری نیز دیده نشوند. هر چند نقش بسیار مهمی‌را در کنترل مسایل زیست محیطی و کالبدی شهر بر عهده دارند.

طراحی آب در سبک‌های مختلف

جذابیت آب از دیگر عناصر موجود در پارک بیشتر است. ابنما عنصری است که اگر در پارک‌ها خوب و کامل طراحی شود ترکیب مناسبی ایجاد می‌نماید و اگر به طور صحیح مورد استفاده قرار نگیرد باعث ضایع شدن شیوه طراحی خواهد شد. برای احتراز از بروز چنین مشکلاتی باید با احتیاط عمل کرد. آبنماها را می‌توان به دو صورت منظم یا غیرمنظم طراحی کرد. منظور از طراحی منظم، دادن شکل کاملاً هندسی به آب‌ نماها و آبراهه ‌هاست. این نوع آبنماها وقتی در یک چشم‌انداز که به شیوه منظم طراحی شده است قرار گیرند بهترین نمای خود را نشان می‌دهند.

فواره‌ها

فواره‌ها و اب نما‌ها در فصول گرم سال باعث افزایش رطوبت در اطراف خود و ایجاد فضایی دلنشین و خنک برای همگان می­شود و به وسیله پمپ شناور، آب استخر و حوضچه‌ها آب در آن به جریان می‌افتد. فواره‌های پرتابی، فواره‌های ریزشی، فواره‌های جهنده از انواع فواره‌هایی هستند که در محوطه سازی از آنها استفاده می‌شود.

چمن در طراحی منظر

چمن از کاربردی ترین المانها در محوطه سازی بشمار می‌آید و مانند فرشی به رنگ سبز فضای زیادی از محوطه را می‌پوشاند.

 درختان و گیاهان در طراحی منظر

بیشتر مردم حضور گیاهان و درختان در نزدیکی محل زندگیشان را دوست دارند و از این حضور سبز لذت می‌برند، که این خود نشانگر علاقه آنها به سرسبزی و طبیعت اطرافشان هست. البته این حضور سبز گل­ها،گیاهان و درختان فواید و ویژگی‌های دیگری نیز دارد که در این بخش به آن خواهیم پرداخت.

ویژگی‌های زیست محیطی گیاهان و درختان در محوطه سازی (طراحی منظر)

کاهش آلودگی هوا، کاهش آلودگی صوتی، کنترل فرسایش خاک و تثبیت آن، کنترل انعکاس نور، کنترل شرایط خود اقلیمی‌شامل کنترل تابش خورشید و درجه حرارت، کنترل باد و کنترل رطوبت هوا از ویژگی­های زیست محیطی گیاهان و درختان بشمار می‌آید.

امروزه با توجه به گسترش حاکمیت صنعت بر زندگی انسان بر اساس تکنولوژی جدید و گرایش به سوی زندگی ماشینی و اثرات مخربی چون نابودی گام به گام منابع طبیعی و پوشش‌های گیاهی و همچنین تفکیک زمین‌های حاصلخیز کشاورزی و اراضی مزروعی و باغ‌های میوه و جنگل‌های اطراف شهرها به دلایل سودجویانه و تغییر کاربری جهت طراحی و ساخت ویلا و ساختمان‌های مسکونی و اداری و غیره در کنار انفجار جمعیت و نیاز به سرپناه، جملگی باعث آلودگی محیط زیست و بهم خوردن سیستم اکولوژی و توان خودسازی طبیعت شده است.

در این راستا می‌توان از گیاهان در طراحی و فضا سازی شهرها بهره برد. گیاهان در معماری منظر به عنوان مصالح اصلی به کار گرفته می‌شوند. از سوی دیگر در مقیاس کلان در شهرها توده‌های گیاهی می‌توانند در تشکیل ساختار، بافت و چهره شهرها نقش موثری ایفا کنند.

در طراحی فضای سبز درختان کاشت درختان باید حساب شده و با تحقیق و برنامه ریزی قبلی صورت پذیرد. اینکه درختان در فضای سبز با یک مدل و فرم مشخص کاشته شوند دارای اهمیت می‌باشد.

انواع کاشت درختان در محوطه سبز:کاشت انفرادی، کاشت گروهی، کاشت توده ای

در این نوع کاشت درخت به صورت آگاهانه بر مبنای بافت، رنگ، شکل، فاصله و با پیروی از یک الگوی مشخص در کنار درختان دیگر در محوطه کاشته می‌شود. کاشت انفرادی درخت اغلب اوقات وجود دارد اما همیشگی نیست. با کاشت درخت به صورت انفرادی در طراحی نقطه ای کانونی ایجاد می‌شود.

کاشت گروهی: در کاشت گروهی درختان، یک درختان به عنوان یک واحد در فضای سبز به شمار می‌رود. در کاشت گروهی اغلب اوقات از یک گونه استفاده می­شود البته این اصل همواره صادق نخواهد بود. در کاشت گروهی درختان از کنار هم قرار دادن گونه‌های متضاد خودداری کنید.

کاشت توده ای: در کاشت توده ای درختان در محوطه سبز از الگوی مشخصی پیروی نمی‌شود و درختان به صورت یک واحد در کنار هم کاشته شده و رشد می­کنند.

آشنایی با گیاهان متنوع و آگاهی از ویژگی‌ها و خصوصیات آنها در طراحی فضای سبز و معماری منظر بسیار حائض اهمیت می‌باشد. در طراحی فضای سبز و انتخاب گیاهان موارد بسیاری از جمله شرایط آب و هوایی و اقلیم، وزش باد، میزان تابش خورشید می­بایست مورد توجه قرار گیرد.

تعدادی از گیاهان که برای محوطه سازی و طراحی منظر مناسب می‌باشند به شرح زیر است:

درختان مقاوم به گرد و خاک:

عرعر، زالزالک، ژینکو، چنار، لیلکی امریکایی، ماگنولیا، بیدمجنون، اقاقیا، داغداغان

گیاهان جاذب پرنده:

یاس وحشی، زیتون، زغال اخته، امین الدوله، پیروکانتا، خاس، اسپیره، یاس خوشه ای، انگور زینتی

درختان دارای بافت خشن:

عرعر، ماگنولیا، انجیر، خرمالو، نخل زینتی، شاه بلوط هندی

درختان دارای بافت نرم:

ابریشم مصری، بید

گیاهان معطر:

سرو ناز، برگ بو،گل یخ، سنجد، یاس خوشه ای، اقاقیا، نمدار، پائولونیا، ماگنولیا

گیاهان دارای رشد کم:

کریپتومریا، زیتون معمولی، ماگنولیا، برگ بو، انجیر، زالزالک، سوفورا

 درختان سریع الرشد:

سرو نقره ای، عرعر، دم موشی، زیتون تلخ، چنار، سدروس، افرا سیاه، اقاقیا، پائولونیا، توت امریکایی، لاله، ابریشم

 گیاهانی که در زمستان جلوه دارند:

بید مرجانی، بید فری، فندق، گیلاس، سوزنی برگان مانند سرو کوهی رونده، سرو سیمین، یاسمن زمستانی انواع کاجها و سروها، پهن برگان همیشه سبز مانند ماگنولیا تابستانه،آکاسیا، گل یخ

درختان برگ قرمز:

افرای ژاپنی، افرای چناری برگ قرمز، گوجه گل، فندق، زرشک، انجیلی در پاییز، توری در پاییز

گیاهان الوان:

ارغوان، سیب گل، میموزا، طاووسی، توری، ماگنولیا زمستانه، ماهونیا، پیراکانتا، دوتسیا

درختان مقاوم به سایه:

سرخدار، دوگلاس، سکویا، نوئل، ممرز، هدرا، راش، شمشاد خزری

درختان مقاوم به بادهای دریایی و آب شور:

کاج­ها، ایلان، گل ابریشم، زبان گنجشک، توت، صنوبر و سپیدار، اقاقیا، گز

ضوابط و مقررات اصول طراحی فضای سبز

طراحی منظر از یک سو با اصول ترکیب زیباشناسی معماری ارتباط می‌یابد و از سوی دیگر هماهنگ با اصول زیباشناسی طبیعت، زیبایی حاصل از ارتباط تنگاتنگ با دینامیک دانش‌های مختلف در طراحی منظر می‌باشد. در این نوع نگرش کیفیت زیبایی منظر، در ارتباط با عناصر مفید و عملکرد آن‌ها در معماری منظر سنجیده می‌شود و به عنوان دانشی در کنار سایر دانش‌های عملکردی مانند معماری، شهرسازی، کشاورزی و باغبانی قرار می‌گیرد.